توضیحِ تصویر:...
از چپ به راست: ادیب السلطنه سمیعی (دولت‌مرد، وکیل مجلس، سناتور و ادیب رشتی اواخر دوره قاجار و اوائل دوره پهلوی. او ریاست فرهنگستان ایران را برعهده داشت)، مشارالدوله حکمت ( استاندار اصفهان)، امان الله اردلان (از رجال سیاسی اواخر دورهٔ قاجار و دوران پهلوی).
ردیفِ نشسته:...
فطن الملک (در اوقات مشروطیت جزو احرار و در دورهٔ دوم مشروطیت مستخدم وزارت جنگ)، بقاء الملک سمیعی ( بقاء الملک برادر حسین سمیعی ادیب السلطنه)، میرزا محمد علی کلوب ( ریاست مالیهٔ همدان و نمایندهٔ مجلس).
***
قطعه‌‌‌ای از کتابِ اولین قیام مقدس ملی در جنگ بین‌المللی اول، خاطره‌های حسین سمیعی (ادیب‌السلطنه) و امان‌الله اردلان (حاج عزالممالک)، چاپ دانش، دی ۱۳۳۲، صص ۴۹ـ۴۲.
روز هفتم محرم‌الحرام یک هزار و سیصد و سی و چهار (۱۳۳۴) قمری هجری (فصل پاییز) عقرب ۱۲۹۴ شمسی هجری از دفتر مجلس شورای ملی اطلاع دادند جلسه فوق‌العاده مجلس تشکیل میشود. من در آن موقع وکیل کرمانشاهان بودم و به مجلس رفتم. عده‌ای از آقایان نمایندگان در اطاق تنفس نشسته بودند، من هم مثل سایرین روی صندلی لم داده به فکر جنگ بین‌المللی و وضعیت پرآشوب دنیا و ایران فرورفته بودم.
جنگ بین‌المللی چندی است شروع شده، از یک طرف روس و انگلیس و بعدا هم آمریکا متفقا با آلمان و اطریش مشغول جنگ هستند، دولت عثمانی هم به نفع آلمان‌ها وارد جنگ شده است، دولت ایران (کابینه مستوفی‌الممالک) پس از ورود دولت عثمانی به جنگ به واسطه همجواری با روسیه و عثمانی برای اینکه خاک کشور ما از تعرض همسایگان محفوظ و مصون بماند اعلان بی‌طرفی نموده، شاه و مجلس شورای ملی با نظریه دولت مبنی بر بی‌طرفی ایران موافقت نموده‌اند ولی دولت تزاری روسیه با کمک دولت انگلیس اصرار دارد که ایران متمایل به آن‌ها شده اجازه بدهد قشون روس و انگلیس از خاک ایران عبور کنند و از این راه به دولت عثمانی حمله کنند. چون قبول این پیشنهاد بر خلاف اصول بی‌طرفی است و دولت ایران با نظریه دولتین روس و انگلیس نمی‌توانست موافقت نماید برای درهم شکستن بی‌طرفی ایران قشون روس به طرف طهران پایتخت ما حرکت کرده و همگی از این وضعیت مضطرب هستیم.
در طهران هم تحریکاتی میشود. اصولا مرتجعین با روس‌ها موافق و آزادیخواهان متمایل به فتح آلمان هستند. در این ضمن به طور غیرمستقیم به ما اطلاع می‌رسید که شاه و دولت درصدد تغییر پایتخت هستند و مصمم شده‌اند از طهران حرکت نمایند ولی رسما هنوز خبری به مجلس شورای ملی نرسیده بود. در این موقع که جلسه فوق‌العاده به طور خصوصی تشکیل گردید پیغام اعلیحضرت سلطان احمد شاه قاجار به مجلس شورای ملی داده شده که شاه و دولت طهران را ترک می‌کنند و به واسطه حرکت قشون روس از قزوین به طرف طهران، پایتخت را موقتا اصفهان قرار می‌دهند. نمایندگان هم به طرف اصفهان عزیمت نمایند. این پیغام شاه همگی را متوجه اهمیت موضوع نموده، احساسات وطن‌پرستانه نمایندگان هم طوری بود که نسبت به تجاوز اجنبی طاقت شنیدن آن را هم نداشته و چون در اذهان چنین پیش‌آمد وخیمی هم متصور بود دیگر فرصت و مهلتی را برای مذاکره و مباحثه باقی نگذاشت و بدون درنگ هر یک از نمایندگان به فکر تهیه وسیله مسافرت خود مجلس را ترک نمودند.
شهر طهران در حال اضطراب بود و وضعیت مخوفی را داشت. قوای مسلح مرکز عبارت از یک عده ژاندارم که به مسئولیت صاحب‌منصبان سوئدی اداره می‌گردد و بریگاد قزاق که صاحب‌منصبان روسی آن را اداره می‌نمودند یک عده مختصری هم سرباز و پلیس بود که دارای اسلحه خوبی نبوده و انضباط کاملی هم نداشتند.
خبر حرکت قوای تزاری روسیه به طرف پایتخت و نبود وسایل دفاعیه تمام آزادیخواهان را مضطرب نموده و توقف در طهران را مخصوصا بعد از حرکت شاه و دولت و تغییر پایتخت برای خود خطرناک می‌دانستند و به همین جهت هر کس سعی می‌نمود قبل از اینکه شاه از دروازه طهران خارج شود خود را از خطر نجات داده و از طهران خارج گردد.
رویه سیاسی قوای موجوده مرکز هم معلوم بود، ژاندارم‌ها تمایل به آلمان‌ها داشته، قزاق‌ها خواه نخواه مطیع افسران روسی بوده، بقیه هم به حالت بی‌طرفی منتظر اوامر دولت بودند.
***
مطالعهٔ این کتاب (خاطرات امان‌الله اردلان، نماینده مجلس شورای ملی از جنگ جهانی اول) به دوستانِ علاقمند به تاریخِ معاصرِ ایران توصیه میشود.
نظرات