مجید نفیسی

امروز نوه‌ی شیجموتو یاسوهیکو شاعر ژاپنی به من ایمیل زد کهپدربزرگش درگذشته است. من این شاعر شاهد فاجعه‌ی هیروشیما را هجده سال پیش در کنفرانس "پایداری روح انسانی" دیدم. هر دوی ما در فیلمی که کاتجا اسن در باره‌ی "شعر پایداری" ساخته است ظاهر می‌شویم. در زیر گزارشی را که من پس از پایان آن کنفرانس نوشتم می‌خوانید با این امید که پیام صلح این شاعر هایکو پایدار بماند.

۲۵ ژانویه ۲۰۲۴

در روزهای شانزدهم و هفدهم سپتامبر ۲۰۰۶ در نزدیكی شهر گریت بارینگتون، ایالت ماساچوست نشست هایی تحت عنوان "همایش كمانه پذیری روح انسانی" تشكیل شد كه من نیز در كنار دوازده شاعر دیگر در آن شركت داشتم. تركیب "كمانه پذیری" را من در برابر واژه انگلیسی "رزیلینس" ساخته ام كه منظور از آن "كمانه كردن و برجهیدن" می باشد، قابلیتی كه در كمان و فنر دیده می شود. برگزاركنندگان این كنفرانس، آلیسن گرانوسی بانی "هنرهای گل آبی" و دوستش شاعر صاحب سرمایه جن وارنر هستند. آنها هدف از این نشستها را گرد آوردن و بهره بردن از تجربه ی شاعرانی اعلام كرده اند كه بنابه موقعیت سیاسی خود شاهد تجربه های دردناك همه سوزی، انفجار بمب هسته ای، قتل عام های خونین و تیرباران های گروهی یا برآمده از كانونهای بحران جهانی بوده اند. كارولین فورشه شاعر و مترجم آمریكایی یكی از الهام دهندگان برگزاری این همایش، نوع شعر این شاعران را "شعر گواه"(poetry of witness) می نامد و در تعریف آن در مقدمه ی گلچین بزرگ خود "در برابر فراموشی: شعر گواه در سده ی بیستم" كه در سال ۱۹۹۳ منتشر شد می نویسد كه شعر گواه شعر شاعرانی است كه شخصا و مستقیما شرایط فشار شدید اجتماعی را گذرانده اند: تبعید، سانسور دولتی، سركوب سیاسی، شكنجه، زندان، اشغال نظامی، جنگ و سوءقصد. در گذشته بیشتر شعرهایی كه در گلچین فورشه آمده به سادگی "شعر جنگ" نامیده می شد، اما این نوع شعر كار بسیاری از شاعرانی را كه در شرایط فشار طاقت فرسای سانسور، زندان، تیرباران و تبعید از سوی حكومتهای خود قرار دارند دربر نمی گرفت. بدین دلیل "شعرگواه" نسبت به "شعر جنگ" دایره ی وسیع تری را در برمی گیرد. بدبختانه خانم كارولین فورشه(Carolyn Forche) به دلیل ابتلا به سرطان پستان و آغاز شیمی درمانی نتوانست در این كنفرانس شركت كند.

محل برگزاری كنفرانس در "مركز گوتری" است كه خود داستانی جالب دارد. این مركز فرهنگی سابقا كلیسایی بوده كه آرلو گوتری آوازخوان و هنرپیشه ی آمریكایی به یاد پدرش وودی گوتری به صورت یك بنیاد فرهنگی درآورده است. وودی نوازنده ی ساز بانجو و خواننده، یكی از سرشناس ترین هنرمندان جنبش كارگری و سوسیالیستی آمریكاست كه آوازش "این سرزمین، سرزمین همه ی ماست" به صورت یك آهنگ ملی درآمده است. همكار سرشناس او پیت سیگر هنوز زنده است و كار وودی را ادامه می دهد. شهرك گریت بارینگتون یكی از نخستین جاهایی است كه مهاجرین اروپایی در قرن شانزدهم در آن اسكان گزیده اند. آسمان و زمین، رنگها و بومها و صداها مرا به یاد ایران می اندازند. خوشحالم كه برای چند روزهم كه شده از آفتاب بی رحم جنوب كالیفرنیا دور شده ام.

جمعیتی كه برای شركت در این برنامه و كارگاههای آن ثبت نام كرده اند صد نفر می باشند كه همه خود شاعر، نویسنده و استاد دانشگاه می باشند.

برنامه در روز شنبه پس از خوشامدگویی و اعلام همدردی با كارولین از "دیدار با شاعران" آغاز می شود و در بعدازظهر یكشنبه با  بخش "كیمیای امید" پایان می یابد.

در میان این دو جلسه ی عمومی هشت كارگاه كوچكتر قرار دارد بدین ترتیب:"شعر به عنوان پلی برای ارتباط"، "میان دو جهان: گفت و گو"،"وقتی كه كمتر بیشتر است: شعر هایكو"، "شعر به عنوان یك ابزار سیاسی"، "گفت و گو با شاعران"، "تبدیل درد به آفرینش"، "بازماندگان شرایط تصورناپذیر"، "گفت وگو با شاعران و مهربانی: تجربه ای در نگارش". من در سه كارگاه "كشیدن پل" و "بازماندگان" و "گفت و شنید" شركت كردم. كارگاههای گفت وگو بین شاعران و شركت كنندگان به صورت حلقه ای روی چمن كنار ساختمان انجام گرفت.

شاعران شعر گواه دوازده تن هستند كه در زیر به معرفی شان می پردازم:

كلاریبل الگریا: این خانم هشتاد و دو ساله شاگرد "خوان رامون خیمه نز" شاعر اسپانیولی برنده ی جایزه نوبل است. وقتی كه به او می گویم كه محبوب ترین كتابم در كودكی "من و خرك من" اثر خیمه نز بود كه به الهام از آن اولین كتابم به نام "پاپی سگ من" را در نه سالگی نوشتم می خندد. كاریبل، زاده نیكاراگوئه است ولی سالهای زیادی را در ال سالوادور گذرانده. او در انقلاب ساندینیستها شركت داشته ولی به جنبش عدم خشونت وابسته است. امروزه الگریا یكی از سرشناس ترین شاعران آمریكای لاتین است و آثارش به چهارده زبان ترجمه شده است. او در موناگوئه زندگی می كند و همراه پسرش به كنفرانس آمده بود.

لیلیان بروكز ــ نمتز: او زاده لهستان است و در زمان نازیها به مدت هیجده ماه در گتوی ورشو زندگی كرده است. امروزه در ونكوور كانادا اقامت گزیده است. كتاب داستانش "آن چمدان قهوه ای قدیمی" محبوبیت پیدا كرده است. هنگامی كه در كارگاه "بازماندگان" تجربه ی خود را در گتو شرح می داد راز عنوان داستانش را در می یابم. او در آن زمان هشت ساله بوده. یك روز پدر و مادرش چمدانی به دستش می دهند و او را ترغیب می كنند تا از دروازه ی گتو بگذرد و سپس به دهی كه مادربزرگش در آنجا مخفی بوده سفر كند. نگهبانان گتو عبور او را نادیده می گیرند زیرا قبلا رشوه ای دریافت كرده بودند. ای كاش كسانی كه امروزه به انكار "همه سوزی یهودیان" می پردازند آنجا بودند و به داستان لیلیان گوش می دادند. به او قول می دهم كه شعر "هلن" را كه برای یك زن سالمند یهودی در سانتامونیكا نوشته ام بفرستم.

یاسوهیكو شیگوموتو: این شاعر هایكوسرا در زمان انفجار بمب هسته ای در هیروشیما پانزده ساله بوده است. در آن دقیقه او در زیر پلی مشغول تعویض لباس خود بوده تا همراه با دیگر دانش آموزان و كارگران به كندن تونلی درون كوه بپردازد. وقتی كه آن صدای مهیب را می شنود احساس می كند كه برق بر پوست شكمش دست می كشد. یاسوهیكو از كاروان مجروحین گفت كه با پوست های آویزان حركت می كردند و دستهایشان را در هوا افقی می گرفتند تا مانع حركتشان نشود. در بخش "امید" وقتی كه می گفت در سالهای پس از انفجار جوانه ها را دیده كه دوباره سبز شده اند دریافته كه انسان مصیب زده باید‌ امید را از طبیعت بیاموزد. یاسوهیكو با وجود كهولت چون یك كودك دلشاد است. وقتی كه می خواهم او را در آغوش بگیرم مرا پس می زند و می گوید این در فرهنگ ما نیست و به رسم ژاپنی ها خم می شود. ولی من به حرفش بی اعتنایی می كنم و می گویم شور انسانی بالاتر از فرهنگهاست و در آغوشش می گیرم. این ترجمه ی یكی از هایكوهای هیروشیمایی اوست:

تندیس كودكی در هیروشیما:
انگار دارد راه می رود
به دنبال یكی پروانه.

گوان چی تین: او را سولژنیتسین ویتنام لقب داده اند. چی برای بیست و هفت سال در زندان های كمونیست ها استخوان خرد كرده است. در سال ۱۹۷۹ پس از آزادی اولیه از زندان به سفارت انگلیس می رود و دفتری از شعرهایش را كه در زندان به حافظه سپرده بوده به مقامات سفارت می دهد. پس از بازگشت او را مجددا به زندان می اندازند ولی به مرور شعرهایش به سه زبان ویتنامی، فرانسوی و انگلیسی چاپ می شود. و حكومت ویتنام در اثر فشار جهانی چی را آزاد می كند. امروزه در محله ی ویتنامی ها در اورنج كانتی كالیفرنیا زندگی می كند. شعرهایش غالبا زیبا و دردناك هستند ولی چی هنگام سخنرانی چون مبلغی ضد كمونیست حرف می زند و جنایات كمونیسم را مافوق فاشیسم و نازیسم می داند. از او می پرسم: می دانی كه مردم ویتنام در سراسر جهان به دلیل مقاومت در برابر متجاوزین ژاپنی، فرانسوی و آمریكایی محبوبیت دارند؟

جواب می دهد: مقاومت در برابر تجاوز بیگانه را نباید با اختناق كمونیستی تاخت زد. او باور دارد كه شرایط زیستی مردم ویتنام امروزه بدتر از دوران سلطه ی فرانسویهاست. در پایان نشست ها وقتی كه از ما می خواهند تا دست های پهلودستی را بگیریم و یكی از سرودهای پیت سیگر را بخوانیم دست او را می گیرم و حس می كنم كه با وجود اینكه زندانی آرمان خویش است به او نزدیكم. در آن حال به یاد صمد قهرمانی می افتم كه پس از سی سال در سال 57 از زندان های شاه آزاد شده بود و من همراه حسین كه مدتی را در كنار صمد گذرانده بود برای دیدارش به خانه اش در جمشیدآباد رفتم. آری حس انسانی بالاتر از مكتب های سیاسی و آرمانی ست و ریشه هایی عمیق تر دارد.

الكساندر كیمنی: این شاعر روآندایی از قوم توتسی است و بیشتر افراد خانواده اش به دست مهاجمینی از قوم هوتو كشته شده اند. او برای چند دهه است كه در‌ آمریكا زندگی می كند و استاد زبان شناسی می باشد و چون چامسكی معتقد است كه زبان پایه ای زیست شناختی دارد. وقتی كه یكی از شعرهایش را به زبان مادریش می خواند به آسانی می شود حضور وزن و قافیه را در آن حس كرد. می گوید كه گاو در فرهنگ او نقشی اساسی دارد و چشم زیبا به چشم گاو تشبیه می شود. جمعیت می خندد اما من به او می گویم كه در ادبیات كهن فارسی نیز همین تشبیه وجود دارد.

چومن هاردی: این بانوی جوان زاده ی كردستان عراق است ولی سالهای زیادی را در ایران گذرانده است. با هم به فارسی و انگلیسی حرف می زنیم. در حال حاضر در لندن و اوپسالا زندگی می كند و با شوهر انگلیسی اش به كنفرانس آمده است. زیبا كرباسی را می شناسد و از اسماعیل خویی به نیكی یاد می كند. می پرسم  كه آیا اسم كوچكت به معنای "چمن" فارسی است می گوید كه "چوم"‌در كردی به معنای "رود" است. به یاد ده "چوم" در نزدیكی اصفهانك می افتم كه به پلی به همین نام متصل است كه از رودخانه ی زاینده رود می گذرد. نام خانوادگی ش به معنای "تپه" است. در یكی از كارگاهها دنیا میخائیل شاعر عراقی می گوید كه از این كه چومن خواستار جدایی كردستان از عراق می باشد غمگین است. چومن پاسخ می دهد: شوهر از ازدواج راضی است ولی زن چه كند اگر خوشحال نیست و می خواهد جدا شود! همه می خندند و دنیا می گوید ‌كه از جدایی كردستان برای آن غمگین است كه این منطقه تنها جایی است كه در عراق تا اندازه ای آرامش دارد. چومن با مهربانی پاسخ می دهد: در این صورت حاضرم كه باقی بمانم! خانم هاردی دفتری از شعرهای شیركوه بی كس شاعر نام آور كرد را به انگلیسی ترجمه كرده و در دست انتشار دارد.

دنیا میخائیل: این شاعر عراقی در دهه 90 مجبور به ترك عراق شده و اكنون در آمریكا به سر می برد. دنیا از قوم کلدانی است كه خود را پیرو كاتولیسم می دانند. در شعرهایش هزل تلخی دارد و پیامش به جهان این است كه ما عراقی ها را تنها بگذارید. ما قرنهاست كه می دانیم چگونه با یكدیگر كنار بیاییم.

نیومی شهاب نای: زاده ی آمریكاست از پدری مسلمان و فلسطینی و از مادری  مسیحی آمریكایی. نیومی از شاعران سرشناس آمریكایی به حساب می آید و در تقویت صلح و همبستگی میان فلسطینی ها و اسرائیلی ها می كوشد. او بسیار پرشور است. صبح ها كه برای صرف صبحانه به اتاق غذاخوری می رویم صدا و سیمای او همه جا را تسخیر كرده است. به او می گویم: اگر چه این حرفی مستعمل است، اما باید بگویم كه در رگت خون عرب جاریست. می خندد و می گوید كه به آن افتخار می كند. شوهرش دانماركی است و پسوند "نای" در ته اسمش از او می آید. در كارگاه "كشیدن پل" میان من و دنیا نشسته و می گوید كه من میان ایران و عراق نشسته ام تا آن دو را با یكدیگر آشتی دهم! در یكی از شعرهایش از اورشلیم حرف می زند كه در آن كودكان اقوام گوناگون هر روز عصر خوراكهای قومی خود را با یكدیگر تقسیم می كنند و آرزو می كنند كه سیاستمداران خاورمیانه نیز از این سنت بیاموزند.

والژینا مورت: او جوان ترین شاعر ماست و از درد ملی می نالد. نمی داند كه چرا كشورش را بلاروس یا روسیه ی سفید نامیده اند.

می گویم كه در جایی خوانده ام كه تزار خود را سفید نامید چون می خواست از امپراتوری رم و بیزانس عقب نماند كه به ترتیب رنگ های صورتی و سرخ را رنگ ملی خود دانستند. می گوید كه روسیه ی سفید در گذشته جزو اتحادیه لهستان ــ لیتوانی بوده و فقط بعدها به تسخیر تزار درمی آید. وقتی كه می فهمد ادبیات روسی در ایران محبوبیت دارد می خندد و چشم های زیبایش می درخشند.

لی ــ‌ یانگ لی: پدرش مدتی طبیب مائو بوده ولی پس از انقلاب چین به اندونزی می رود. در آنجا به زندان سوكارنو می افتد و سرانجام به آمریكا می كوچد. علت اصلی دربدری خانواده شان را در چینی بودن خود می داند. می گوید: هر چند وقت یك بار مسلمانها در اندونزی می ریزند به محلات چینی و به قتل و غارت مردم می پردازند. چینی های اندونزی در تجارت و صنعت دست دارند و به دلیل رفاه نسبی شان سپر بلای جامعه می شوند.

پیش از این كه جلسه ی عمومی شعرخوانی شاعران در شنبه شب آغاز شود لی كه خود را دائویست می داند به مدت بیست دقیقه به اجرای تمرین های بدنی و ذهنی می پردازد و جمعیت را به تمدد اعصاب فرا می خواند. پس از پایان تمرین ها به او می گویم كه جالب ترین بخش همان تمرین آخری بود كه باید برای هفده بار همراه بازدم نشیمنگاه خود را منقبض می كردیم! جوانی بذله گو و آرام است.

اورلاندو منز: وقتی كه فیدل كاسترو در كوبا انقلاب می كند پدر و مادر اولاندو به پرو می روند و او در آنجا به دنیا می آید. او نیز مانند چی شاعر ویتنامی بسیار ضد كمونیست است ولی شعرش برخلاف چی از عمق خالی است. با این وجود برایم جالب است كه یك بار در سر میز شام با شاعر ساندینیستی كلاریبل یك جا نشسته است.

مجید نفیسی: من در بخش "دیدار با شاعران" از شبی می گویم كه پس از تیرباران همسرم عزت دوباره به شعر روی آوردم و سپس سه شعر به یاد عزت،  برادرم سعید و خواهرزاده ام حسین می خوانم. شعر آخر را به خواهرزاده ام چشمه تقدیم كرده ام كه در اوین به دنیا آمده است. در میان حضار برادرزاده ام شیدا دیده می شود كه از مادری آمریكایی است. چهارده سال است كه او را ندیده ام. حالا او به بانویی زیبا و فكور تبدیل شده و بوی چشمه را می دهد.

شیدا یك سال تمام در كشور اكوادور بوده و در حال حاضر در بنیادی برای پاكیزگی محیط زیست و حمایت از سرخ پوستان كار می كند. همه او را دوست دارند و من به یاد دوران جوانی خود می افتم كه چون شیدا سری پر شور داشتم. در كارگاه "پل ارتباط" بر این نكته پا می فشارم كه میان قاتل و مقتول نمی تواند آشتی به وجود آید مگر این كه نخست جرم در دادگاهی بیطرفانه مورد بررسی قرار گیرد و حكم مجازات مجرم صادر شود فقط آن گاه می تواند سخنی از آشتی و پل ارتباط در میان باشد. نه قصاص، نه فراموشی، بلكه اجرای عدالت، فقط آنگاه شعر می تواند چون پلی برای تفاهم بیشتر و نزدیك تر كردن دلها به كار آید. البته شعر می تواند در زمان جنگهای ملی و قومی به عنوان وسیله ای برای تفاهم بین اقوام متخاصم به كار آید و مردم را در برابر سیاستمداران عوام فریب و جنگ طلب بشوراند. در این زمینه من شعر "به همسر یك سرباز" را خواندم كه به هنگام آغاز تجاوز دولت بوش به عراق سروده ام.

دلپذیرترین بخش برنامه برای من فرصت هایی بود كه توانستم به طور خصوصی با شاعران و افراد شركت كننده گفت وگو كنم و قصه ی زندگیشان را بشنوم. وقتی كه با هواپیما به لس آنجلس برمیگشتم به دوست همراهم گفتم: چه طنز تلخی! یاسوهیكو كه دولتش با نازیسم هیتلری همدست بوده در كنار لیلیان می نشیند كه خانواده اش قربانی كوره های آدم سوزی می گردد و چی كه بیست و هفت سال در زندانهای سرخ ویتنام بوده و در كنار كلاریبل می نشیند كه شاعر ساندینیستی است.

نشست های شاعران شعر گواه در ماساچوست به من آموخت كه تجربه ی مشترك انسانی بالاتر از مرزهای سیاسی و آرمانی قرار دارد و شاعران می توانند و باید با سلاح شعر خود نه تنها علیه قساوت انسان بر انسان شهادت دهند، بلكه با نزدیك تر كردن دلها مردم را از غلتیدن به خشونت و بیداد باز دارند.

سپتامبر ۲۰۰۶

重本泰彦が永眠いたしました
Shigemoto Yasuhiko, the Poet of Hiroshima passed away

Majid Naficy

A-bomb blast center
no human shadows at all
the winter full moon
—Shigemoto Yasuhiko

This haiku, written by the Japanese poet, Shigemoto Yasuhiko, describes the world’s first nuclear attack. Shigemoto was fifteen years old when a United States B-29 bomber, named the Enola Gay, dropped an atomic bomb, code-named “Little Boy,” over his city of Hiroshima, Japan on August 6, 1945. Little Boy instantly incinerated 80,000 people. The explosion and resulting fires killed half of Shigemoto’s classmates and destroyed his city. Three days later, the United States dropped a second atomic bomb, code-named “Fat Man,” obliterating the Japanese port city of Nagasaki and killing 75,000 people.

I met Shigemoto Yasuhiko in a conference "The Resilience of Human Spirit" held on September 16 and 17, 2006 in Great Barrington, Massachusetts, USA. Shigemoto Yasuhiko and I are two of the six poets featured in the film Poetry of Resilience directed by the Oscar-nominated
documentary filmmaker Katja Esson.

Today I received an email from his grandson that Shigemotto has passed away. May his message of peace be strong.

January 25, 2024