سانیان: این بنای باستانی توسط اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله پادشاهی ساسانی احداث شده و از نخستین آثار معماری ساسانیان به شمار می رود که در کنار روستایی به نام آتشکده قرار گرفته است.

کاخ اردشیر را مهمترین و عظیم ترین اثر تاریخی فیروزآباد می دانند که در ۲ کیلو متری شهر فیروزآباد فارس قرار دارد و با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده ، تزئینات به کار رفته در آن نیز شامل گچ بری های زیبا و رنگی داخلی است. اردشیر بابکان این کاخ را نزدیک مدخل تنگاب در کنار چشمه ای بزرگ احداث کرد که نخستین بنای تاق دار ساسانی محسوب می شود.

عده ای بر این باورند این بنا کاخ نبوده بلکه  آتشکده ای بوده است.دلیل باور ایشان ، اعتقادات مهرپرستی که هر بنای مهمی که در کنار آب ساخته می شده محلی برای پرستش الهه آناهیتا و همینطور مهر بوده است، عنوان می شود.

از دیگر آثار باستانی اطراف این کاخ می توان به بنای آشپزخانه در پشت کاخ، تل نقارخانه در مجاورت کاخ و قلعه حسن آباد و برخی روستاهای باستانی دیگر اشاره کرد. همچنین بنای امامزاده جعفر در محدوده شهر قدیم که از دوره ایلخانی باقی مانده است و یا سنگ قبرهای بسیار جالب که یکی از آنها دارای تاریخ ۷۴۱ هـ . ق است ، حائز توجه می باشند.

این بنا را جالب توجه ترین ساختمان معماری دوره ساسانی می دانند. از بناهای هم ردیف آن می توان به بقایای مانده در فراش بند، کازرون، یزدخواست و سروستان اشاره کرد.

برخی توصیفات  دقیق و قابل توجه درباره بنای کاخ اردشیر که در سده های پیشین از سوی مورخین نوشته شده ، بنظر جالب می رسد:

“از جمله آثار غریبه فیروزآباد، آتشکده آنجاست که آن را «آتشکده اعظم» نامند. زیرا که در فارس آتشکده  بزرگتر از آن نسیت. گویند آن را نیز اردشیر بابکان بنا نهاده و آن در سمت شمال قصبه حالیه واقع است. به مسافت یک فرسنگ دور از آن تقریباً.”

“الحق بنیان عجیبی و آثار غریبی است. عقل از مشاهده اش حیران است. عمارات این آتشکده، همه تو بر توست. غدیری که اکنون آب از آن می جوشد و به جدولی که در کنارش بریده اند، جاری می گردد، قریب به آتشکده است. دور تا به دور آن، خمپ آتشکده ۱۵۰ قدم است عمقش را خدا داناست. خیلی عمیقتر از خمپ تنگ کرم و خمب دارابجرد است که مذکور شد.”

“وضع آن عمارت اعظم از همه عمارتی است مربع که هر یک از طول و عرض درون آن عمارت، ۱۵ ذرع است و سقف آن طاق بلندی است که ارتفاعش تقریبا ۲۵ نوع ذرع است و از هر چهار سمت این بقعه دری بزرگ هلالی مانند است که آن درها به عمارات دیگر می روند.”

“هنوز اثر گچکاری که به دیوار اندرون آن ایوان نموده اند، باقی است بلکه بعض از گچبریها که به طور گل و برگ ساخته اند، برقرار است و جلوی عمارت بزرگ مذکور ایوانی بوده است که پیش طاقش خراب شده است.”

«از جمله آثار غریبه فیروزآباد آتشکده آنجاست که آن را آتشکده اعظم می نامند زیرا که در فارس آتشکده بزرگتر از آن نیست. گویند آن را اردشیر بابکان بنا نهاده و آن در شمال قصبه حالیه واقع است به مساحت یک فرسنگ دور از آن تقریباً- عمارات این آتشکده همه توبرتوست. غدیری (برکه) که اکنون آب از آن می جوشد به جدولی که در کنارش بریده اند جاری می گردد. (وضع آن عمارت) اعظم از همه، عمارتیست مربع که هر یک از طول و عرض درون آن عمارت پانزده ذرع است و سقف آن تاق بلندیست که ارتفاش تقریباً بیست و پنج ذرع است و از هر چهار سمت این دری بزرگ هلالی مانند است که از آن در ها به عمارات دیگر می روند. هنوز اثر گچ کاری که به دیوار اندرون آن ایوان نموده اند باقیست بلکه بعضی گچ بری ها که به طور گل و برگ ساخته اند برقرار است و جلو عمارت بزرگ مذکور ایوان بوده است که پیش تاقش خراب شده است طول و عرض آن ایوان دوازده ذرع در ده ذرع است. تمام آن عمارت سراپا از سنگ و گچ ساخته شده ابداً آجر به کار نرفته و سنگ های آن مختلفاً از نیم ذرع تا یک چارک و کمتر می باشد و در سمت جنوب شرقی آن آتشکده نیز در جلو ایوانی است که قدری از تاق آن خراب گردید. طول و عرض این ایوان هم دوازده ذرع در ده ذرع است و در این ایوان نیز دربهای هلالی است. از این درب ها در عمارت مذکور می شوند و در دو طرف ایوان چندین تاق به ردیف بوده که اکنون سقف های آنها فرو آمده بالجمله این آتشکده در کنار شاه راهی واقع شده که از آن می روند به سمت بوشهر.»

مرحوم حسن پیرنیا یا مشیر الدوله مشهور درباره این بنا چنین نوشته است:

“آتشکده فیروزآباد یا بارین (۲۲۴ میلادی) از دیگر بناهای مهمه این دوره است. ایران شناسان مغرب زمین سعی دارند آن را کاخ اردشیر بدانند در صورتی که به نظر چنین نمی آید و لازمه کاخ بودن داشتن بعضی فضاهاست که این بنا ندارد.”

نکته مهم در این آتشکده استفاده از انواع و اقسام فنون معماری است. ساخت مایه آن بوم آورد بوده، مانند سنگ لاشه که به صورت طبیعی روی هم چیده شده اند. تا این زمان این آتشکده بزرگترین بنای سنگ لاشه ای است که ساخته شده است. از تاق آهنگ و گنبد برای پوشش فضاهای مختلف آن استفاده شده است. بعد از بنای بازه هور دومین گنبد (بر سطح چهار گوش) در این بنا دیده می شود که بزرگترین گنبد زمان خود نیز بوده است. گوشه سازی گنبد ها (ترنبه) می باشد. پس از آن در قلعه دختر، گوشه سازی سکنج کار شده است. سه فضای گنبد را به گفته اصطخری، جایگاه سه آتش مقدس بوده است. گنبد میانی بر روی یک هشت ضلعی کامل است، اما دو گنبد طرفین آن روی یک شش ضلعی محاط در مربع ساخته شده است و اصطلاحاً به آن گنبد کمبیزه نیز گفته می شود. نکته مهم دیگر ساختن خیشخان (باد پروا یا باد پیچ) است که برای جریان یافتن هوا در داخل دیوار ها ساخته شده است.از همین روش در شرق خراسان در گناباد نیز بهره گیری شده است >>>